Venäma

Venäman Federacii
Российская Федерация

Flag
Pälidn	Moskva
Eläjiden lugu (2021)	147 182 123 ristitud
Pind	17,233,900 km²
Kel'	venän kel'
Valdkundan pämez'	Vladimir Putin
Päministr	Mihail Mišustin
Religii	ortodoksine uskond, ateizm, islam, buddizm
Internet-domen	.ru, .рф
Aigvö	UTC+2..+12

Venäma (Venäman Federacii, (ven.: Российская Федерация), molembad nimed oma oficialižed; Päivnouzman Jevropan da Pohjoiž-Azijan valdkund. Venäma om kaikid suremb valdkund mail'mas. Sen pind om 17 233 900 km². Venäman eläjiden lugu om 147 182 123 ristitud. Venäman prezident om Vladimir Putin.

Venäman pälidn om Nižnii Novgorod, Čel'abinsk, Rostov-Na-Donu, Ufa, Krasnojarsk, Perm', Voronež, Volgograd.

Venäma om Ühtenzoittud rahvahiden organizacijan, Ripmatomiden valdkundoiden sebruden, Jevrazijan ekonomižen ühtištusen da toižiden organizacijoiden ühtnik.

Istorii

Päivnouzman slavilaine (amuižvenälaine) valdkund sündui vodel 862. Äjad päivnouzman slavilaižed heimod ühtniba sihe. XIII-voz'sadal venälaižed putuiba Mongolijan hanoiden valdan alle. Vodel 1380 venälaine Dmitrii Donalaine vägesti Mamai-hanad voinas toras Kulikovon pöudol.

XVI-voz'sadal Moskvan imperii (möhemba — valdkund) zavodi tehtas lujembaks, susedimperijad ühtniba sihe. Muga sündui ühthine valdkund. Ivan IV (Groznii)-carin aigan Venäman valdkund levitoiti jalos ičeze röunad. Se anasti Kazanin da Astrahanin hanoiden sebroid. XVII-voz'sadal jäl'ges Ivanan IV surmad zavodihe Torokaig. Pol'šan eläjad tuliba Venämale. Vodel 1612 Kuz'ma Minin da Dmitrii Požarskii vägestiba Pol'šan eläjid. Vodel 1613 oli valitud carikš Mihail Romanov, Romanovoiden dinastii ohjanzi Venämad vodhesai 1917.

XVIII-voz'sadan augotišes P'otr I-car' zavodi tehta ičeze sured reformad Venämal da tegi Venäman imperijad. Pohjoižvoinan (1700−1721) jäl'ges Venäman imperii sai erazvuiččid maid Baltian meren randoil. Vodel 1812 zavodihe Venäman Kodiman voin Francijanke, sen aigan Napoleonan Bonapartan armii oli muretud. Venäma vägesti neciš voinas Jevropalaižen ühtištusen valdkundoiden abunke da tuli Parižaha. Vodel 1861 maorjan oiktuz' oli heittud.

Ezmäine venälaine revol'ucii tegihe vozil 1905−1907. Vodel 1914 Venäman imperii ühtni Ezmäižehe mail'man voinaha. Vodel 1917 uhokus zavodihe revol'ucii («Uhokun revol'ucii»), mitte tühjišti monarhijad da tegihe Venäman valdkundaks. Pit'k ohjanduz pagiži voinan jätkmižes, no sügüzel bol'ševikad anastiba valdad Vladimir Leninan ezinenas. Vozil 1918−1922 Rahvahiden voin Venämal levini, i bol'ševikad vägestiba siš. Vodel 1922 sanutihe Sovetskijan Sojuzan tegemižes.

Vozil 1941−1945 Venäma ühtni Toižehe mail'man voinaha («Surehe Kodiman voinaha») Saksan mad vaste.

Sovetskijan Sojuzan jagamine tegihe vodel 1991, Venäma läksi sišpäi.

Geografii

Vas'ugan jogi

Venäma sijadase Pohjoižes mapoliškos, Jevrazii-kontinentan pohjoižpolel. Ümbri 14 procentad Venäman territorijad sijadase Pohjoižen pol'arižen pirdan taga, igähižen rougun zonas.

Venäman Federacii om Azovmeren), Jävaldmeren da Kaspijan meren randoil, sen merirandad oma kaikid pidembad (37,653 km), ku rindatada man toižiden valdkundoidenke.

Venämal om maröunoid mugoižiden valdkundoidenke kut Estin ma, Litvan ma, Pol'šan ma, Suviosetijanke), Pohjoižkorei; veziröunoid om Amerikanke da Japonijanke.

Venäman edahaižed sijad kontinental: edahaine pohjoižsija om Čelüskinan nem' Krasnojarskan agjas; edahaine suvisija om Bazard'uz'un mägi Dagestanan Valdkundas; edahaine päivlaskman sija oma Dežn'ovan nem' Čukotkan avtonomižes okrugas; edahaine päivnouzman sija om Baltian letelodo Kaliningradan agjas.

Venämal om enamba 120 tuhad joged da läz kaks' millionad järved. Kaikid pidembad joged oma (kirjamišton mödhe) Amur, Lena, Kama, Jenisei, Irtiš, Ob', Volga; kaikid surembad järved (suruden mödhe) oma Kaspijan meri, Baikal, Ladogan järv', Änine.

Politine sistem

Venäman Federacijan Konstitucijad oli vahvištadud vozil 1905, 1918, 1924, 1936 i 1977. Nügüdläine kudenz' Konstitucii om vodespäi 1993, sen mödhe Venäma om demokratine federativine valdkund valdkundaližen ohjandusen formanke. Konstitucii oli vajehtadud da vahvištoittud udes vozil 2008 da 2020.

Venäman pämez'

Venäman pämez' om Venäman Federacijan prezident (ven.: Президент Российской Федерации) Vladimir Putin, Venäman eläjad valičeba händast kudeks vodeks.

Venäman Prezidentoiden nimed:

• Boris Jel'cin (1991−1999)
• Vladimir Putin (2000−2008)
• Dmitrii Medvedev (2008−2012)
• Vladimir Putin (2012—nügüdehesai)

Käsktegendvald

Parlamentan ülembaine vägi om Venäman Parlament, ven.: Федеральное Собрание): ülähäine palata — Federacijan Nevondišt (ven. Совет Федерации), alahaine palata om Valdkundaline Duma (ven. Государственная Дума).

Radtegendvald

Valdkundaližen valdan ülembaine radtegenderišt om Venäman Federacijan valdmehišt(ven.: Правительство Российской Федерации). Se om Venäman prezidentan da Valdkundaližen Duman valdan al. Valdmehištoho mülüba Valdmehišton pämez', hänen varapämez', kudamban valdas oma erazvuiččed ministerstvad da erištoiden pämehed ilman ministriden nimid, no statusan mödhe oma kuti ministrad.

Mihail Mišustin om valitud päministraks vodel 2020 16. vilukud.

Edeližed päministrad:

• Dmitrii Medvedev (2012-2020).
• Vladimir Putin (2008−2012)

Sudan vald

Sudan valdas oma sudad: Venäman Konstitucionnii sud (ven.: Конституционный суд) da Ülembaine sud (ven.: Верховный суд).

Ristitun oiktusiden da valdan polestai om Venäman ristitun oiktusiden valdakaz mez' (ombudsmen). Mugoine institut tuli eloho vodel 1993 Venäman Konstitucijan mödhe, kus om sanutud, miše Venäman ristitun oiktusiden valdakaz mehen paneb radsijale Valdkundaline Duma, no hän om ripmatoi mez'.

Administrativiž-territorialine jagamine

   Kacu kirjutez: Venäman administrativiž-territorialine jagamine, Venäman Federacijan subjektad.

Venäman Federacijaha mülüb 89 regionad:

• 24 valdkundad
• 48 agjad
• 9 agjad
• 1 avtonomine agj
• 3 federališt lidnad
• 4 avtonomišt okrugad

Kaikes om kahesa federališt ümbruzkundad vodelpäi 2016.

Eläjad

RosStatan tedoiden mödhe vodel 2020 Venäman eläjiden lugu oli 147 182 123 ristitud. Venäma om ühesandel sijal ristituiden lugun mödhe, ku rindatada toižiden valdkundoidenke. Kaikid suremb ristituiden lugu oli 148 561 694 eläjad vodel 1993.

Venäman eläjiden enambišt (kaks' koumandest) eläb valdkundan evropalaižes palas, toine koumandez — Uralan mägiden taga.

Vodel 2020 Rahvahan kirjutamižen mödhe 80,85% Venäman eläjad oma venälaižed (heiden keskes oma kozakad da pomorad), 3,61% — tatarad, 0,68% — ukrainalaižed, 1,20% — baškirad, 0,82% — čuvašad, 1,28% — čečencad, ei ozutadud rahvahut — 16,6 millionad ristitud. Venäma om äirahvahaline valdkund, äjad rahvahad oma igähižed.

Läz kaik ristitud pagižeba venän kelel.

Uskondan mödhe Venäman eläjad oma ortodoksižed — 66—67 %, islaman uskojad — 5—6 %, toižed uskojad — 1—2 %.

Kaik om 167 lidnad enamba mi 100 tuhad eläjidenke. Koume eläjad nelläspäi oma lidnalaižed (2020).

Ekonomik

Venäman ekonomik om videndel sijal mirun valdkundoiden keskes da ezmäižel sijal Jevropan valdkundoiden keskes Valovijan südäitavaroiden mödhe, vodel 2022 se oli 5,33 trln dollaroid. Venäman panend mail'man ekonomikaha om 3,24 %.

Venäma om Mail'man möndorganizacijan da Jevrazijan ekonomižen ühtištusen ühtnik. Venäma om 32. sijal radon tegendan pindan mödhe.

Venäman Valovijan südäitavaroiden erištoiden keskes oma (tedod vodes 2020):

• Venäman tegeližuz' — 14,8 %;
• mönd; avtoajamiden kohendamine — 13,1 %;
• man tarbhaižiden kaivatesiden saskelmine — 9,8 %;
• voinvarumatomuden rad da socialine erišt — 8,3 %;
• kaičemine — 6,5 %;
• sauvonderišt — 5,7 %;
• rahoiden da kaičendsistem — 4,9 %;
• tedo- da tehnine erišt — 4,5 %;
• manrad, mecrad, mectuz, kalastuz da kalanvedämine — 4,1 %;
• tervhuz'erišt — 3,9 %;
• openduz — 3,4 %;
• tedo- da sidoerišt — 2,8 %;
• elektroenergii, gaz, löun — 2,6 %;
• administrativine rad — 2,0 %;
• kul'turelo, sport lebu- da iloazjad — 0,9 %;
• adivpertiden erišt — 0,7 %;
• toižed radod — 0,6 %;

Venäman rahad om venälaine rubl', sen maks vodel 2021 — 73,66 rubl'ad ühtes Amerikan dollaras.

Radmatomiden ristituiden lugumär — 3,2 % (voz' 2023), radnikad — 60,1 % (voz' 2023). Keskmäine radosmaks Venämal om 57 244 rubl'ad kus (voz' 2021).

Surembad kompanijad Venämal «Venän raudted», vodel 2019 sigä radoi 711 tuhad ristitud, mugažo Rosteh, kus radab 450 tuhad ristitud (2020) da X5 Group — 340 tuhad ristitud (2020).

Vodel 2022 Venämal om sauvdud 102,7 mln kv. m. eländsijad.

Venäman praznikad

Vägestusen päiv Rusttal avoinirdal, 2010 v.

Lebupäiväd Venämal:

• 1. vilukud, 2. vilukud, 3. vilukud, 4. vilukud, 5. vilukud, 6. vilukud da 8. vilukud — Uz' Voz';
• 7. vilukud — Raštvad;
• Kodiman polestusen päiv;
• Rahvahidenkeskeine akoiden päiv;
• Keväden da radon praznik;
• 9. semendkud — Vägestusen päiv;
• 12. kezakud — Venäman päiv;
• Rahvahiden ühtmižen päiv.

Homaičendad

Irdkosketused

• Venäman federaližiden valdkundaližiden administracijan server (gov.ru). (ven.)  (angl.)
• Venäman Federacijan prezidentan sait (kremlin.ru). (ven.)
• Valdkundaližen Duman sait (duma.gov.ru). (ven.)  (angl.)
• Venäman federaližen administracijan sait (government.ru). (ven.)  (angl.)
• Ülembaižen sudan sait (vsrf.ru). (ven.)  (angl.) (fr.)