Peru

Рувики-späi
Perun Tazovaldkund
República del Perú
 Flag
Flag of Peru.svg
 Valdkundznam
Escudo nacional del Perú.svg
Pälidn Lim
Eläjiden lugu (2018) 31,331,228[1] ristitud
Pind 1,285,216 km²
Perun Tazovaldkund República del Perú
Kel' ispanijan
Valdkundan pämez' Pedro Kastil'jo
Päministr Gido Bel'jido Ugarte
Religii hristanuskond
Val'ut perun uz' sol' (PEN)
Internet-domen .pe
Telefonkod +51
Aigvö UTC−5

Peru (isp.: Perú, kečuaks i aimaraks: Piruw), täuz' oficialine form — Perun Tazovaldkund (isp.: República del Perú [reˈpuβlika ðel peˈɾu], keč.: Piruw Mama Llaqta [piˈruw ˈmama ˈʎaχta], aimar.: Piruw Suyu [piˈruw ˈsuju]), om valdkund Suviamerikan päivlaskmas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Lim.

Istorii

Čokekirao lidnad sijadasoiš valdkundan suves.

Vl 1821 heinkun 28. päiväl Peru tedištoiti ripmatomudes Ispanijaspäi.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1812. Nügüdläine 18nz' lugul Konstitucii[2] om vahvištadud vn 1993 31. päiväl tal'vkud, se om väges äiluguižidenke vajehtusidenke, jäl'gmäine om vn 2018 versii.

Geografijan andmused

Perun topografine kart

Peru om mavaldkundröunoiš Ekvadoranke (röunan piduz — 1528 km) lodehes, Kolumbijanke pohjoižes (1506 km), Brazilijanke päivnouzmas (2822 km), Bolivijan (1047 km) da Čilinke (169 km) suvipäivnouzmas. Ühthine röun kuivmadme — 7072 km.

Perun päivlaskmaižed randad lainištab Tün' valdmeri. Ühthine randanpird om 3080 km.[3]

Kaid alangišt vedase pidust' randištod. Amazonk-jogenke da sen ližajogidenke. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Uaskaran-mägenoc, 6768 m. Kaikiš madalamb čokkoim om Bajovar-alang, −34 m.

Londuseližed pävarad oma fosfatad, potaš, gidroenergii.

Politine sistem

Fail:Peru Lima Congreso Detail centre.jpg
Kongressan pert'kulu (Palacio Legislativo), Lim

Peru om unitarine konstitucine prezidentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de la República del Perú). Rahvaz valičeb händast videks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas ei kerdalaz, no ühten konstitucižen ciklan (kahtiden valičendoiden pordon) jäl'ghe. Prezident om ohjastusen-ki pämez', paneb radsijha päministrad. Päministr om Ministriden nevondkundan pämez' (isp. Presidente del Consejo de Ministros del Perú).

Parlament om üks'kodine Kongress (isp.: Congreso). Kaik rahvaz valičeb sen 130 ühtnijad videks vodeks.

Valitas regioniden ohjastusid nelläks vodeks. Seičemekümnevoččiden da vanhembid ristituiden valičendoiktused oma röunatud.

Valdkundan üleižed järgvaličendad oliba vn 2021 11. päiväl sulakud, valitihe prezidentad i parlamentan ühtnijoid. Prezidentan valičendoiden kahtenz' tur tegihe 6. kezakud. Pedro Kastil'jo om valitud prezidentaks (sai 50,12% kahtendes turas) da radab vn 2021 28. päiväspäi heinkud. Gido Bel'jido Ugarte om pandud päministran radsijha vn 2021 29. päiväl heinkud.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Perun administrativiž-territorialine jagand.

Peru jagase 25 agjaks (regionaks, isp.: región) i üks' Liman agj (provincii, ei mülü nimiččehe regionha) om olmas. Regionad alajagasoiš provincijoikš (niid om 195, isp.: provincia), ned — rajonikš (isp.: distrito, niid om 1840).[4]

Eläjad

Perus elädas perulaižed. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 30 814 175 ristitud[5]. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Augotižlibundan mödhe (2017): mestizo (indejalaiž-evropalaižed) — 60,2%, indejalaižed — 25,8%, evropalaižed — 5,9%, afrikalaižed — 3,6%, toiženke augotižlibundanke (sidä kesken kitajalaižed i japonijalaižed) — 1,2%, augotižlibundan ozutandata — 3,3%.

Uskondan mödhe (2017): riman evangelistad — 11,1%, toižed hristanuskojad — 3,5%, toižed uskojad — 0,3%, religijatomad — 4,0%, märhapanendata — 21,1%.

Perun toižed järedad lidnad (enamba 500 tuh. ristituid vl 2007 rahvahanlugemižen mödheTruhiljo, Čiklajo. Lidnalaižiden pala om 78,3% (2020).

Ižanduz

Agrarine valdkund šingotadud kaivuztegimištonke.

Perun päeksport om asparagus.

Homaičendad

Irdkosketused



Suviamerikan valdkundad
Argentin | Bolivii | Brazilii | Čili | Ekvador | Gajan | Kolumbii | Paragvai | Peru | Surinam | Urugvai | Venesuel